Rauf Yekta Bey’in Nazari Anlayışında Cins ve Perde İlişkisi

Serkan Günalçin

Özet

Bu araştırmada, Rauf Yekta Bey’in Türk makam müziği ile ilgili anlatımları, ses dizisinin, aralıkların ve makam dizilerinin elde edilmesinde kullandığı yöntem açısından incelenmiştir. Perde ve aralıklarla ilgili açıklamaları Rauf Yekta Bey’in Pisagor anlayışını benimsediğini ortaya koymaktadır. Ancak Rauf Yekta Bey’in Safiyüddin Abdülmümin Urmevî’nin açıklamalarında yer alan cins kavramıyla ilişkilendirdiği dörtlü-beşli dizilerin, makam dizilerinin oluşturulması aşamasında perde dizgesiyle uyumsuzluk gösterdiği anlaşılmıştır. Araştırma sonucunda bu uyuşmazlıklar perde dizgesiyle ilişkilendirilerek ortaya koyulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Rauf Yekta Bey, Türk makam müziği ses sistemi, cins, perde. 

Günümüzde Türk Mûsikisi’nin ses sistemi olarak kabul edilen Arel-Ezgi-Uzdilek sisteminin 24 aralıklı ses dizisi ilk olarak Rauf Yekta Bey tarafından ortaya atıldığı bilinmektedir. Farabi’nin açıklamalarında izleri görülen ve Safiyüddin Abdülmümin Urmevi tarafından sistemleştirilen 17 aralıklı ses dizisi uzun bir dönem Türk Mûsikisi’nin ses sistemi olarak varlığını sürdürmüş, 19. Yüzyılın sonlarında Türk Mûsikisi’nin önde gelen müzik bilgini ve sanatkârı olan Rauf Yekta Bey’in açıklamalarıyla etkisini yitirmeye başlamıştır.

Rauf Yekta Bey 1899 yılında İkdam gazetesinde yayımlanan “Osmanlı Mûsikisi’nde Çaryek, Sülüs ve Nısf Sadalar” adlı makalesinde üst sekizlisiyle birlikte 23 perdeli bir ses dizisinden bahsetmektedir. ¹ Aynı gazetede 1907 yılında yayınlanan “ Tanburda Nagâmatın Mevâki-i Fennniyesi” adlı tanbur perdelerini açıkladığı yazısında ses dizgesinin üst sekizlisiyle birlikte 25 perdeden oluştuğunu aktarmıştır. ² Rauf Yekta Bey 1913 yılında Encylopedie le da Musique et Dictionnarie de Conservatoire adlı ansiklopedinin Türk Mûsikisi bölümünde Fransızca olarak yayımlanan yazısında da aynı ses dizisini göstermiştir. ³ Darülelhan’da okutulmak üzere hazırladığı ders notlarında da aynı anlayışı sürdüren Rauf Yekta Bey bu çalışmalarında perde ve aralık konusunda oldukça geniş açıklamalara yer vermiştir. ⁴

Rauf Yekta Bey’in çeşitli araştırma ve çalışmalar sonucu önerdiği söz konusu 24 aralıklı dizi, Suphi Ezgi ve Saadettin Arel tarafından da kabul görmüş ve nazariyat alanındaki çalışmalarına dahil edilmiştir. Anlaşıldığı üzere, Ezgi ve Arel’in ana makam olarak Çargah makamını önererek yeni bir nazari anlayış ortaya atmaları sonucu oluşan ve Arel-Ezgi-Uzdilek sistemi ses dizisini Rauf Yekta Bey’e borçludur. ⁵

Rauf Yekta Bey Darülelhan’daki çalışmalarında, Türk Mûsikîsi’nde kullanıldığını söylediği yirmi beş perdeyi, yegâh perdesinden başlayarak iki sekizli içerisinde tel bölünme oranlarını vererek açıklamıştır. Bu açıklamalardaki sayısal ölçümleri “mikyas-ı savt” olarak adlandırdığı mekanizma üzerinde, bir teli bir metre kabul ederek yapmıştır. Rauf Yekta Bey ana dizi kabul ettiği Rast makâmı dizisini oluşturan perdeleri tabii nağmeler olarak kabul etmektedir ve ilk olarak bu perdeleri açıklamıştır. “Arızî perdeler” olarak kabul ettiği diğer perdelerden nim hisâr’ı açıklamış, kalanının yalnızca sayısal değerlerini vermiş ve bulunma yöntemlerini okuyucuya bırakmıştır. Tiz nevâ’ dan daha tiz olan perdeler ise pest bölgedeki sekizlilerin 1/2 ile çarpımıyla bulunacaktır. ⁶ Tablo 1’de Rauf Yekta Bey’in açıkladığı yirmi beş perde elde edilişleri ve tel bölünme oranlarıyla birlikte gösterilmiştir.

Tablo 1. Rauf Yekta Bey’e göre perdelerin bulunması

Rauf Yekta Bey, aralıklarla ilgili takrîbî ve tahkîki iki sayısal değer kullanmıştır. Ona göre batılı ve doğulu nazariyatçıların basit kesirlerle ifade ederek açıkladıkları aralıkların oranları Takrîbî oranlardır. Bu ifade şekli aralıkların uyumlu olmalarının gereğidir. Rauf Yekta Bey üçlü aralığı 4/5 oranındaki değeriyle,Tanîni ve Büyük Mücenneb aralıklarının toplamıyla bulunan değerinin farklı olduğunu ve nazariyatçıların iki Bakîyye’nin toplamı olarak açıkladığı büyük mücenneb aralığını, Tanîni aralığına ekleyerek 4/5 oranındaki üçlü aralığının gerçek değerini bulduğunu belirtmiştir. Buna örnek olarak Fârâbî’nin “Zelzel perdesi” olarak açıkladığı perdenin (22/27 oranında) mutlak tele oranla 4/5 oranındaki üçlüden küçük bir değer gösterdiğini ve daha sonra Safiyüddin ve takipçilerinin bu değeri 6561/8162 olarak belirlediğini açıklamıştır. Bu nedenlerle basit kesirlerle gösterilen bazı aralıkların (4/5 oranındaki üçlü aralığı) gerçek değerleri farklıdır. Rauf Yekta Bey, gerçek değerler olarak savunduğu sayısal oranları “tahkîki” ifadesiyle açıklamıştır. ¹⁰

Rauf Yekta Bey Fransa’da yayınlanan “Encylopedie le da Musique et Dictionnarie de Conservatoire” adlı eserde yayınlanan yazısında da bu konuya değinmiştir. Bu bölümde Rauf Yekta Bey konuyu batılılarca rezonans olayının keşfine bağlamaktadır. Bu keşifle 4/5 oranındaki üçlü aralığının armonik mûsikîde uyumlu kabul edildiğini ve bu nedenle 4/5 oranının fizikçilerce doğru nisbet olarak kabul edildiğini belirtmiştir. ¹¹ Tablo 2’ de Rauf Yekta Bey’ in açıkladığı aralıklar Takrîbî ve tahkîki oranları belirtilerek büyüklük sınıflamalarına göre gösterilmiştir.

Tablo 2. Rauf Yekta Bey’e göre aralıklar

Leyyin cinsler  
Rauf Yekta Bey, makâm oluşumunda kullanılan dörtlü kavramını “ cins ” tanımlamasıyla açıklayarak nazariyatçıların öğrettikleri cinsleri; “Leyyin”, “Kuvetli”, “Sürekli”, “İki katlı” ve “Ayrı Cinsler” başlıkları altında aktarmıştır. Safiyüddin Urmevî’ye atıfta bulunarak cinslerin sayısının arttırılabileceğini açıklamalarına eklemiştir. Bu cinsler Sayiyüddin Urmevi’nin de açıkladığı gibi aralıkların sıraları değiştirilerek altı sınıfta düzenlenebilir. ¹² Rauf Yekta Bey’in açıkladığı dörtlüler Safiyüddin Urmevi’nin Şerefiyye’de açıkladığı dörtlülerle bire bir aynıdır. Ancak Rauf Yekta Bey; Safiyüddin Urmevi’nin Şerefiyye adlı eserinde açıkladığı dört aralıklı dörtlülere ve beşlilere yer vermemiştir. ¹³ Söz konusu dörtlüler şu şekildedir:

4/5 x 30/31 x 31/32

4/5 x 23/24 x 45/46

5/6 x 18/19 x 19/20

5/6 x 14/15 x 27/28

6/7 x 15/16 x 14/15

6/7 x 11/12 x 21/22

Sürekli Cinsler

7/8 x 8/9 x 27/28

8/9 x 9/10 x 15/16

9/10 x 10/11 x 11/12

Kesintili Cinsler

7/8 x 13/14 x 12/13

7/8 x 19/21 x 18/19

8/9 x 59/64 x 54/59

8/9 x 43/48 x 81/86

9/10 x 11/12 x 10/11

9/10 x 8/9 x 15/16

İki Katlı Cinsler

7/8 x 7/8 x 48/49

8/9 x 8/9 x 243/256

9/10 x 9/10 x 25/27

Ayrı cinsler

7/8 x 9/10 x 20/21

8/9 x 10/11 x 297/320

9/10 x 11/12 x 10/11

Rauf Yekta Bey bu açıklamalardan sonra dörtlülerdeki uyum konusuna değinerek, bu dörtlülerin yalnızca “dört” tanesinin uyumlu olduğunu, diğerlerinin nazariyat kitaplarında kalmaya mahkum olduklarını belirtmiştir. Rauf Yekta Bey’e göre uyumlu dörtlüler; leyyin cinslerden beşinci ve altıncısı, sürekli cinslerden ikincisi ve iki katlı cinslerden ikincisidir. ¹⁴ Uyum konusunda da Safiyüddin Urmevî ve Rauf Yekta Bey arasında görüş ayrılıkları bulunmaktadır. Safiyüddin Urmevî’ nin uyumsuz kabul ettiği ve kullanmadığı leyyin cinsleri,  Rauf Yekta Bey uyumlu ve kullanılabilir kabul etmektedir.

Rauf Yekta Bey, uyumlu olarak nitelendirdiği cinsleri kullanarak dörtlü ve beşliler oluşturmuştur.  Makâm anlatımlarında da dörtlülerin ve beşlilerin uyumlu şekilleri olarak nitelendirdiği dörtlü ve beşlileri kullanmıştır. ¹⁵ Bu anlatımlarda bildirilen dörtlüler ve beşliler şu şekildedir:

Dörtlüler

1) Tanîni – Tanîni – Bakîyye (TTB)

2) Tanîni – Bakîyye – Tanîni (TBT)

3) Bakîyye – Tanîni – Tanîni (BTT)

4) Tanîni – Büyük Mücenneb – Küçük Mücenneb (TKS)

5) Büyük Mücenneb – Küçük Mücenneb – Tanîni (KST)

6) Küçük Mücenneb – Tanîni – Büyük Mücenneb (STK)

7) Küçük Mücenneb – Büyük Mücenneb – Tanîni (SKT)

8) 14/15 – 6/7 – 15/16

9) 11/12 – 6/7 – 21/22

Beşliler

1) Tanîni – Tanîni – Tanîni – Bakîyye (TTTB)

2) Tanîni – Tanîni – Bakîyye – Tanîni (TTBT)

3) Tanîni – Bakîyye – Tanîni – Tanîni (TBTT)

4) Bakîyye – Tanîni – Tanîni – Tanîni (BTTT)

5) Tanîni – Tanîni – Büyük Mücenneb – Küçük Mücenneb (TTKS)

6) Tanîni – Büyük Mücenneb – Küçük Mücenneb – Tanîni (TKST)

7) Tanîni – Büyük Mücenneb – Tanîni  – Küçük Mücenneb (TKTS)

8) Büyük Mücenneb – Küçük Mücenneb – Tanîni  – Tanîni (KSTT)

9) Küçük Mücenneb  – Büyük Mücenneb -Tanîni – Tanîni (STKT)

10) Küçük Mücenneb – Tanîni – Büyük Mücenneb – Tanîni (STKT)

11) Küçük Mücenneb – Tanîni – Tanîni – Büyük Mücenneb (STTK)

12) 15/16 – 8/9 – 14/15 – 6/7

13) 8/9 – 14/15 – 6/7 – 15/16

14) 8/9 – 11/12 – 6/7 – 21/22

Rauf Yekta Bey aralık bahsinde “Tahkiki” olarak nitelendirdiği Pisagor aralıklarını gerçek değerler olarak kabul etmiş, “takribi” olarak nitelendirdiği doğal aralıkların kullanılmadığını belirtmiştir. Ancak gerçek değerler olarak nitelendirmediği aralıkların takribi değerlerini, dizi dörtlü ve dizi beşlilerde kullanmaktan çekinmemiş, bu aralıklara makam dizilerinin oluşumunda da yer vermiştir. Rauf Yekta Bey iki farklı kavram olan Pisagor aralıklarıyla doğal aralıkları, birbirlerinin alternatif değerleriymiş gibi kullanmıştır. Bu durum söz konusu aralıkların kendi önerisi olan 24’ lü perde dizgesi ile ifade edilememesine yol açmaktadır. Başka bir deyişle bu aralıkları seslendirebilmek için farklı perdeler gerekmektedir. Rauf Yekta Bey’in bu çelişkili durumu açıklığa kavuşturan herhangi bir açıklamasına rastlanamamaktadır. Konuya örnek teşkil etmek üzere 8. ve. 9. sıralarda bulunan dörtlüler ile 12. ,13. ve 14. sıralarda bulunan beşlilerde bulunan;  Zâid Tanîni, Nakıs Büyük Mücenneb, Zâid Küçük Mücenneb ve Orta Bakîyye aralıklarının oluşturduğu perdeler aşağıda makâm dizileri içerisinde gösterilmiştir.

Şekil 1’de görüldüğü gibi Hicâz makâmı dizisinin ilk dörtlüsü Zâid Küçük Mücenneb, Zâid Tanîni ve Küçük Mücenneb’ in Takrîbî nisbetinden oluşmaktadır. Bu aralıkların seslendirilebilmesi için dik kürdî – segâh ve nim hicâz – hicâz perdeleri arasında farklı perdelere ihtiyaç duyulmaktadır.

Şekil 1. Hicâz makâmı dizisinde 8.sıradaki dörtlü

Şekil 2’de Sabâ makâmı dizisinin; 9. sıradaki dörtlü ve 14. sıradaki beşliden oluşan bölümü gösterilmiştir. Bu bölümde Nakıs Büyük Mücenneb,  Zâid Tanîni ve Orta Bakîyye aralıklarının seslendirilmesi için gereken perdeler hicâz-nevâ, hüseynî-acem, şehnâz-dik acem ve tiz bûselik-tiz dik bûselik perdeleri arasında görülmektedir.

Şekil 2. Sabâ makâmı dizisinde 9. sıradaki dörtlü ve 14. sıradaki beşli

Hicâzkâr makâmı dizisinde; Zâid Küçük Mücenneb, Zâid Tanîni, Küçük Mücenneb, Nakıs Büyük Mücenneb ve Orta Bakîyye aralıklarının seslendirilebilmesi için; zengüle-dik zengüle, segâh bûselik, hisâr-dik hisâr ve mâhûr-dik mâhûr arasında perde dizgesinden farklı perdeler gerekmektedir.

Şekil 3. Hicâzkâr makâmı dizisinde 8. sıradaki dörtlü ve 14. sıradaki beşli

Şedaraban, Karcığar ve Suzinak makâmlarında nevâ perdesi üzerinde 8. dörtlünün kurulabilmesi için hisâr-dik hisâr ve evc – mâhûr arasında kullanılması gereken perdeler Şekil 4’te gösterilmiştir.

Şekil 4. Şedd-i Arabân, Karcığar ve Suzinak makâmı dizilerinde 8. sıradaki dörtlü

Hüzzam makâmında; Küçük Mücenneb, Zâid Küçük Mücenneb, Zâid Tanîni aralıklarının birleşimiyle oluşan dizide segâh – bûselik, hisâr-dik hisâr, evc-mâhûr, gerdâniye – nim şehnâz ve muhayyer-sünbüle perdeleri arasında 24 aralıklı diziden farklı perdeler gerekmektedir. (Şekil 5)

Şekil 5. Hüzzam makâmı dizilerinde 12. sıradaki beşli ve 8. sıradaki dörtlü

Şekil 6’ de gösterilen Evcârâ makâmı dizisinde Zâid Küçük Mücenneb, Zâid Tanîni, Küçük Mücenneb, Nakıs Büyük Mücenneb ve Orta Bakîyye aralıklarının; rast nim zirgüle, dügâh-kürdî, nevâ-nim hisâr ve acem-dik acem perdelerini arasında oluşturduğu perdeler görülmektedir. Ancak rast perdesinin değişmeyeceği kabul edilirse bu aralık oranları “b” seçeneğindeki diziyi ortaya çıkarmaktadır.

a)

b) 

Şekil 6. Evcara makâmı dizisinde 8. sıradaki dörtlü ve 14. sıradaki beşli

Sonuç

Tüm bu incelemeler doğrultusunda Rauf Yekta Bey’in perde dizgesinde yer almayan fakat makâm açıklamalarında isimlerini ve yerlerini zikretmeden kullandığı perdeler Şekil 7’ de gösterilmiştir.

Şekil 7. Rauf Yekta Bey’ in perde dizgesinde açıklamadığı ilave perdeler

Rauf Yekta Bey’in açıklamalarından Pisagor anlayışını benimsediği anlaşılmaktadır. Ancak doğal aralıkları yalnızca Pisagor yöntemiyle oluşturulan aralıkların yaklaşık değerleriymiş gibi göstermesi çelişkili bir durum olarak göze çarpmaktadır. Söz konusu aralıkları makam dizilerinin oluşumunda kullanması ise kendi önerdiği ses dizisinin kendi anlatımlarını karşılamadığını göstermektedir. Bu durum mücenneb aralığının farklı kullanımlarına örnek teşkil ediyormuş gibi görünse de 24 aralıklı sistemin kurucusu olan Rauf Yekta Bey’in bunu dile getirmemesi mevcut ses sisteminin sorgulanması gerektiğini göstermektedir.

KAYNAKLAR

Arslan, F. (2007). Safiyüddin-i Urmevî ve Şerefiyye Risalesi. Ankara : Atatürk Kültür Merkezi Yayını.

Çergel, M, A. (2007). Rauf Yekta Bey’in İkdam Gazetesi’nde Neşredilen Türk musikisi konulu makaleleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara  Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. S, 63.

Yekta, R. (1986). Türk Mûsikîsi, (Çev: Orhan Nasuhioğlu). (1. Basım). İstanbul: Pan Yayıncılık.

Yekta, R. (1924).Türk Mûsikîsi Nazariyatı(Tıpkıbasım-Açıklamalı Çevrim Yazı) Rauf Yekta Bey (Çev: Gönül Paçacı), İstanbul: Musikişinas dergisi.

Tura, Y. (2017). Türk Mûsikîsinin Meseleleri (3. Baskı).  İstanbul: İz Yayıncılık.

Notlar

1. M. A. Çergel (2007), Rauf Yekta Bey’in İkdam Gazetesi’nde Neşredilen Türk musikisi konulu makaleleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara  Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. s. 63. 
2. Çergel, a.g.e. s. 256.
3. Rauf Yekta, (1986). Türk Mûsikîsi, (Çev: Orhan Nasuhioğlu). (1. Basım). İstanbul: Pan Yayıncılık, s.59.
4. Rauf Yekta. (1924). Türk Mûsikîsi Nazariyatı (Tıpkıbasım-Açıklamalı Çevrim Yazı) Rauf Yekta Bey (Çev: Gönül Paçacı)  İstanbul: Musikişinas Dergisi. Sayı 7, s.11-18, Sayı 8, s.1-40.
5. Yalçın Tura. (2017). Türk Mûsikîsinin Meseleleri (3. Baskı) İstanbul: İz Yayıncılık, s.320-321.
6. Rauf Yekta (1924). 
7. Bu perdenin metinde verilen tel bölünme oranı 769/2560 şeklindedir. Bu sayısal ifade hesaplamaya göre hatalı çıkmaktadır ve Dik Bûselik perdesiyle karşılaştırılarak düzeltilmiştir.
8. Bu perdenin tel bölünme oranı 16/28 olarak yazılmıştır. Bu sayısal ifade hesaplamaya göre hatalı çıkmaktadır. Dügâh perdesine Tanîni eklendiğinde bu değer 16/27 olmaktadır.
9. Bu perdenin metinde verilen tel bölünme oranı 320/643 şeklindedir. Bu sayısal ifade hesaplamaya göre hatalı çıkmaktadır ve dik mahur perdesiyle karşılaştırılarak düzeltilmiştir.
10. Rauf Yekta (1924), sayı 8, s.18-22.
11. Rauf Yekta (1986), s.33
12. Rauf Yekta (1986), s.33
13. Fazlı Arslan, (2007). Safiyüddin-i Urmevî ve Şerefiyye Risalesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını. s.289-298.
14. Rauf Yekta (1986), s. 63
15. Rauf Yekta (1986), s. 66